قۇش زۇكامى

قۇش زۇكامى
مەھمەت ئەمىن
قۇش زۇكامى دىگىنىمىز ئوي ۋە ياۋا قۇشلارنىڭ ئا تىپتىكى بىر خىل يۇقۇملۇق زۇكام ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملۇنۇشى تۇپەيلىدىن كىلىپ چىققان ئىغىر تىپتىكى نەپەس يوللىرى كىسەللىكلەر توپلىمىنى كورسىتىدىغان بولۇپ، بۇ كىسەل ئادەتتە توخۇ ۋاباسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ھازىر بۇ كىسەللىك نۇرغۇن دوۋلەتلەردە تارقاپ، ئوي قۇشى باققۇچىلارغا ئىغىر دەرىجىدە زىيان سالماقتا.
ئوي قۇشى زۇكىمىنى پەيدا قىلغۇچى بۇ خىل ۋىرۇس ئىسسىقلىق ۋە قۇياش نۇرىغا سەزگۇر بولۇپ، 55 سىلسىيە گىرادۇسلۇق ئىسسىقلىقتا بىر سائەت، 60 سىلسىيە گىرادۇسلۇق ئىسسىقلىقتا ئاران 10 مىنۇت ياشىيالايدۇ. بۇ خىل ۋىرۇس قۇرغاق چاڭ توزاڭ ئىچىدە 2 ھەپتە، 4 سىلسىيە گىرادۇسلۇق شاراھىتتا بىر نەچچە ھەپتە، توڭلاتقان گوش تەركىۋىدە 10 ئايدىن ئارتۇق ياشىيالايدۇ.
ئوي قۇشى زۇكىمىنى پەيدا قىلغۇچى بۇ خىل ۋىرۇس كوپ خىل ئوي ۋە ياۋا قۇشلارغا يۇقىدىغان بولۇپ، ئوي قۇشلىرى ئىچىدە توخا، ئودەكلەر بۇ خىل ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملىنىدىغان ئاسالىق ئوي قۇشلىرى ھىساپلىنىدۇ، ئۇندىن قالسا غاز، كەپتەرلەرگىمۇ يۇقىدۇ. بۇ خىل ۋىرۇس ئادەتتە نەپەس يوللىرى، ھەزىم قىلىش يوللىرى، زەھمە بار تىرە، كوز پەردىسى ئارقىلىق يۇقۇدۇ. بۇ خىل ۋىرۇس قۇشلارنىڭ تەرىتى، ئەغىز ۋە بەدەن سۇيقلىقى ئارقىلىق ئەتىراپتىكى مۇھىتقا تارقايدۇ. ياۋا قۇشلارنىڭ بىر جايدىن بىر جايغا ئۇچۇشىمۇ، بۇ كىسەللىكنىڭ تارقىشىدا مەلۇم رول ئوينايدۇ.
ئوي قۇشلىرى بۇ ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملانغاندىن كىيىن، ئالدى بىلەن بىر نەچچە سائەتتىن بىر نەچچە كۇنلۇك يۇشۇرۇن مەزگىلنى باشتىن ئوتكۇزىدۇ. بۇ خىل ۋىرۇس ھ5، ھ7، ھ9 دەپ ئۇچ تۇرگە، ئاندىن ھەر بىر تۇرى ن1 دىن ن9 گىچە 9 كىچىك تۇرگە، جەمى 27 خىل تۇرگە بولۇنىدىغان بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە بەزى تۇردىكى ۋىرۇسنىڭ قۇشلاردا كىسەل پەيدا قىلىش نىسبىتى يۇقۇرى، بىراق كىسەل بولغان قۇشلارنىڭ ئولۇشىنى كەلتۇرۇپ چىقىرىش نىسبىتى ئانچە يۇقۇرى ئەمەس، يەنە بەزى تۇرلەردىكى ۋىرۇسلارنىڭ قۇشلاردا كىسەل پەيدا قىلىش ۋە كىسەل بولغان قۇشلارنىڭ ئولۇشىنى كەلتۇرۇپ چىقىرىش نىسبىتى 100% گە يىتىدۇ. يەنە بەزى تۇردىكى ۋىرۇسنىڭ تارقىلىشى بەكلا ئۇشتۇمتۇت بولۇپ، بۇ خىلدىكى ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملانغان قۇشلاردا ھىچقانداق ئالامەت كورۇلمەيلاي ئۇشتۇمتۇت ئولۇپ كىتىدىغان ئەھۋاللار بولىدۇ.
كىسەل بولغان ۋاھتى سەل ئۇزۇن بولغان قۇشلاردا بىر نەرسە يىمەسلىك، ئاجىزلاپ كىتىش، ھەركەت قىلماسلىق، تۇك پەيلىرى بوشاپ كىتىش ياكى چۇشۇپ كىتىش، باش قىسمى ئىششىپ قىلىش، كوزى قىززىرىپ قىلىش، بۇرنىدىن سۇ ئىقىش، بىشىنى لىڭشىتىش، نەپەس قىيىن بولۇشتەك ئالامەتلەر بولىدۇ. بەزى قۇشلاردا ئىچى سۇرۇلۇش، بەدىنى يىغىلىپ قىلىش، پالاج بولۇپ قىلىشتەك ئالامەتلەر بولىدۇ. ئادەتتە كىسەل ۋاختى 1، 2 كۇن بولۇپ، ئولۇپ كىتىش نىسبىتى 50%~100% ئەتىراپىدا بولىدۇ.
بۇ خىل كىسەلگە گىرىپتار بولغان قۇشلارنىڭ ھازىرغا قەدەر ئۇنۇملۇك داۋاسى يوق بولۇپ، بۇ كىسەلنىڭ ئالدىنى ئىلىش بەكلا مۇھىم. بۇ كىسەللىكنىڭ ئالدىنى ئىلىشتا ئاسالىقى كىسەل تارقىغان رايۇنلارنى قاتتىق كونتۇرۇل قىلىپ، باشقا رايۇنلاردىن پۇتۇنلەي ئايرىۋىتىش، مۇھىت تازلىغىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىش، سۇ مەنبەسىنىڭ تازلىغىنى ياخشى كونتۇرۇل قىلىش كىرەك.
قۇش زۇكىمى ئادەملەر ئارىسىدا يۇقامدۇ دىگەڭە كەلسەك، قۇش زۇكام ۋىرۇسى ئادەتتە ئادەملەر ئارىسىدا تارقىمايدىغان بولۇپ، 1997-يىلىدىن بۇيان بەزى تۇردىكى قۇش زۇكام ۋىرۇسىنىڭ ئادەملەرگە يۇقۇپ كىسەل پەيدا قىلغانلىغى، ھەم شۇنداقلا بەزى كىسەللەرنىڭ ئولۇپ كەتكەنلىگى دوكىلات قىلىنماقتا. ھازىرغا قەدەر دوكىلات قىلىنغان ئەھۋاللاردىن قارىغاندا ئادەملەر قۇش زۇكىمىغا كىسەل قۇشلار بىلەن بىۋاستە ئۇچۇرشۇش ئارقىلىق يۇقۇملانغان بولۇپ، بى كىسەلنىڭ ھازىرغا قەدەر ئادەملەر ئارىسىدا ئوز ئارا تارقىغانلىغا مۇناسىۋەتلىك دوكىلاتلار ئاساسەن يوقتا يەرلىك. قۇش زۇكامىدىن ساقلىنىش ئۇچۇن ئوي قۇشلىرى بىلەن بولۇپمۇ كىسەل تارقاش ئىھتىمالى بولغان رايۇنلاردىن ئىلىپ كىلىڭەن ئوي قۇشلىرى بىلەن ئۇچۇراشماسلىق كىرەك. ئوي قۇشلىرىنىڭ قۇش زۇكىمىغا گىرىپتار بولغانلىقى بايقالغان ھامان، دەرھال بىر تەرەپ قىلىش، ۋە قاتتىق كونتۇرۇل قىلىش كىرەك. ھازىرغا قەدەر گەرچە كىشىلەرنىڭ قۇش غوشى ئىستىمال قىلىش ئارقىلىق قۇش زۇكامىنى ئوزلىرىگە يۇقتۇرىۋالغانلىغى دوكىلات قىلىنمىغان بولسىمۇ، بىراق قۇش گوشلىرىنى ئىستىمال قىلغاندا، ئەڭ ياخشىسى ياخشى پۇشۇرۇپ يىيىش كىرەك.
يىقىندىن بىرى چىڭخائى ئولكىسىدە تارقاۋاتقان قۇش زۇكىم ھ5ن1 تىپتىكى قۇش زۇكىمى بولۇپ، بۇنىڭ ئۇيغۇر رايۇنىغا تەھدىتى بارمۇ دىگەندە، ئەلۋەتتە بار. بۇنىڭ ئاسالىق سەۋىبى، بىرىنجىدىن چىڭخاي ئۇيغۇر ئىلىگە خوشنا، ئارىسىدىكى باردى كەلدى كوپ، ئىككىنجىدىن ئۇيغۇر ئىلىدىكى نۇرغۇن كىشىلەر ئويلىرىدە توخۇ ۋە كەپتەر قاتارلىق ئوي قۇشلىرىنى بىقىشقا ئادەتلەڭەن بولۇپ، ئوي قۇشلىرى بىلەن ئۇچۇرشۇش پۇرسىتى كوپ. ئەگەر بۇ كىسەل ئۇيغۇر ئىلىدە تارقاپ كەتسە، ۋە شۇنداقلا قۇشلار ئارقىلىق ئادەملەرگە يۇقسا، ئاقىۋىتىنى تەسەۋۇر قىلىش قىيىن. شۇڭا بۇ كىسەلنىڭ ئالدىنى ئىلىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىش كىرەك.
1997-يىلىدىن بۇيان دوكىلات قىلىنغان قۇش زۇكىمى ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغان بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ تىزىملىگى.
1997-يىلى ھوڭكوڭدا 18 ئادەم ھ5ن1 تىپتىكى قۇش زۇكىمى بىلەن يۇقۇملۇنۇپ، 6 ئادەم ئولۇپ كەتكەن. جەمى 1.5 مىلىيۇن توھا ھ5ن1 تىپتىكى قۇش زۇكام ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملۇنۇپ ئولۇپ كەتكەن ياكى ئولتۇرۋىتىلگەن.
1999-يىلى زھۇڭگۇئو ۋە ھوڭكوڭدا ئىككى بالىنىڭ ھ9ن2 تىپتىكى قۇش زۇكىمى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان، ۋە كىيىن ساغلاملىقى ئەسلىگە كەلگەن.
2002-يىلى ئامىركىنىڭ ۋىرجىنىيا شىتاتىدىكى بىر كىشىنىڭ ھ7ن2 تىپتىكى قۇش زۇكىمى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان.
2003-يىلى ھوڭكوڭلىق ئىككى كىشىنىڭ زھۇڭگۇئو چوڭ قۇرۇقلۇقىغا ساياھەتكە بىرىپ كەلگەندىن كىيىن ھ5ن1 تىپتىكى قۇش زۇكام ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان. بىرسى ئەسلىگە كەلگەن، يەنە بىرى ئولۇپ كەتكەن.
2003-يىلى گوللاندىيەدە جەمى 89 كىشى ھ7ن7 تىپتىكى قۇش زۇكامى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان. ئۇلارنىڭ ئىچىدە بىر كىشى ئولۇپ كەتكەن.
2003-يىلى ھوڭكوڭدا بىر بالىنىڭ ھ9ن2 تىپتىكى قۇش زۇكىمى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان، ۋە كىيىن ساغلاملىقى ئەسلىگە كەلگەن.
2003-يىلى نەۋ يوركتا بىر كىشىنىڭ ھ7ن2 قۇش زۇكام ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان.
2004-يىلى تايلانتتا 12 كىشى، ۋىتنامدا 23 كىشىنىڭ ھ5ن1 تىپتىكى قۇش زۇكامى بىلەن يۇقۇملانغانلىغى بايقالغان. بۇ قىتىملىق قۇش زۇكامى جەمى 8 ئائىيا دوۋلىتىدە كەڭ كولەمدە تارقاپ، جەمى 100 مىلىيۇن ئوي قۇشىنىڭ ئولۇپ كىتىشىنى ۋە ياكى ئولتۇرۇلىشىنى كەلتۇرۇپ چىقارغان.
2004-يىلى كانادادا ئوي قۇشى باققۇچىلارنىڭ ھ7ن3 تىپتىكى قۇش زۇكامىغا يۇقۇملانغانلىغى دوكىلات قىلىنغان.
ھازىر مۇتەھىسلەرنىڭ ئەڭ ئەندىشە قىلىدىغىنى شۇكى قۇش زۇكام ۋىرۇسىنىڭ ئىرىس ئالاھىدىلىگىنى ئوزگەرتىشى يەنى مۇتانت بولۇشى نەتىجىسىدە ئوتكەن ئەسىردە يۇز بەرگەن يۇقۇملۇق زۇكامنىڭ تارقىلىشىغا ئوخشاش ئادەملەر ئارسىدا كەڭ كولەملىك تارقىشى بولۇپ، ئەگەر شۇنداق بولغان تەسەۋۇر قىلغۇسىز ئىغىر ئاقىۋەت يۇز بىرىشى مۇمكىن.
ئوتكەن ئەسىردە يۇز بەرگەن ئادەم يۇقۇملۇق زۇكامنىڭ 3 قىتىملىق چوڭ تارقىلىش ئەھۋالى
1918-يىلىدىن 1919-يىلىغىچە تارقىغان ئىسپانە يۇقۇملۇق زۇكامى. بۇ يۇقۇملۇق زۇكامنى ھ1ن1 تىپتىكى يۇقۇملۇقلۇق زۇكام ۋىرۇسى كەلتۇرۇپ چىقارغان بولۇپ، دەسلىپىدە ئىسپانىيەدىن بايقالغان. ئامىركىنىڭ ئوزىدىلا 500 مىڭ ئادەمنىڭ ئولىشىنى، پۇتۇن دۇنيادا 50 مىلىيۇن ئادەمنىڭ ئولۇشىنى كەلتۇرۇپ چىقارغان.
1957-يىلىدىن 1958-يىلىغىچە تارقىغان ئاسىيا يۇقۇملۇق زۇكامى. بۇ يۇقۇملۇق زۇكامنى ھ2ن2 تىپتىكى يۇقۇملۇقلۇق زۇكام ۋىرۇسى كەلتۇرۇپ چىقارغان بولۇپ، دەسلىپىدە زھۇڭگۇئودىن بايقالغان. ئامىركىنىڭ ئوزىدىلا 70 مىڭ ئادەمنىڭ ئولىشىنى كەلتۇرۇپ چىقارغان. زھۇڭگۇئودا قانچىلىك ئادەمنىڭ ئولگەنلىگى توغۇرسىدا ئىنىق مەلۇمات يوق.
1968-يىلىدىن 1969-يىلىغىچە تارقىغان ھوڭكوڭ يۇقۇملۇق زۇكامى. بۇ يۇقۇملۇق زۇكامنى ھ3ن2 تىپتىكى يۇقۇملۇقلۇق زۇكام ۋىرۇسى كەلتۇرۇپ چىقارغان بولۇپ، دەسلىپىدە ھوڭكوڭدىن بايقالغان. ئامىركىنىڭ ئوزىدىلا 34 مىڭ ئادەمنىڭ ئولىشىنى كەلتۇرۇپ چىقارغان.
(ھەرقانداق پىكىر ۋە تەلەپلەر بولسا، در_مەمەت@yahoo.com غا خەت يېزىڭ)